Za kilka dni, tuż przed końcem roku, zamkniemy kolejny projekt. Naszym największym, a za razem najkosztowniejszym przedsięwzięciem w 2022 r. była konserwacja dwóch historycznych sztandarów harcerskich: I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Czarnieckiego w Irenie (nr inw. MH/429/1/ZG) oraz 76 Zagłębiowskiej Drużyny Harcerzy im. ks. Józefa Poniatowskiego w Zagórzu (nr inw. MH/392/ZG).

Przeprowadzone prace konserwatorskie przyniosły nam trzy niesamowite odkrycia:

1. Okazało się, że dominująca na sztandarze I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Czarnieckiego w Irenie (nr inw. MH/429/1/ZG) barwa szaro-ugrowa - pierwotnie była intensywnie niebieska. Zachowała się jedynie w miejscach nie narażonych na bezpośrednie działanie światła.
2. W płat sztandaru 76 Zagłębiowskiej Drużyny Harcerzy im. ks. Józefa Poniatowskiego w Zagórzu (nr inw. MH/392/ZG) wszyty był fragment obrazu z informacją o twórcach tego weksylium oraz dokładnej dacie jego powstania: 6-8 czerwca 1946 r.
3. Na odwrocie fragmentu płótna z opisem okoliczności powstania sztandaru 76 Zagłębiowskiej Drużyny Harcerzy im. ks. Józefa Poniatowskiego w Zagórzu (nr inw. MH/392/ZG), znajduje się sygnatura autora obrazu z wizerunkiem Św. Jerzego, datowanego na 5 marca 1939 r.

I Męska Drużyna Harcerska im. St. Czarnieckiego powstała przy Szkole Podstawowej nr 1 w Irenie (dziś dzielnica Dęblina) około 100 lat temu z inicjatywy kierownika szkoły Jana Łomotta i nauczycielki Haliny Włoszczak. Sztandar ufundował w 1935 r. 15 Pułk Piechoty "Wilków". Po wybuchu II wojny światowej sztandar ukryto w domu państwa Hasse. W 1949 r., z uwagi na ówczesną sytuację polityczną, harcerze oddali sztandar na przechowanie do lokalnego kościoła. Stamtąd w niewyjaśnionych okolicznościach trafił do Kazimierza Dolnego. 24 sierpnia 1990 r. w trakcie porządkowania starych ornatów oo. franciszkanie odnaleźli sztandar i wyeksponowali go w klasztornym muzeum. Tam odnalazła go rodowita dęblinianka i przewodniczka PTTK. O swoim odkryciu powiadomiła znajomych w Dęblinie. Komenda Hufca w Dęblinie przy wsparciu księdza z tamtejszego kościoła podjęła starania o odzyskanie dawnego sztandaru. Przekazano go harcerzom 8 września 1991 r. Chcąc zapewnić właściwe warunki przechowywania, w 2019 r. Komenda Hufca ZHP w Dęblinie przekazała zabytek do naszego muzeum.

Pod koniec 2021 r. wytypowaliśmy wspomniany znak do konserwacji, by wiosną 2022 r. powierzyć go znakomitej konserwatorce tkanin Jadwidze Kozłowskiej.Po przeszło półrocznych pracach płat sztandaru powrócił do muzeum. Na zły stan jego zachowania wpłynął szereg różnorodnych czynników. Stwierdzone zniszczenia wynikały zarówno z nieuniknionego podczas użytkowania sztandaru oddziaływania zmiennych warunków atmosferycznych: wilgotności, temperatury czy promieniowania UV i IR, jak też obecności kurzu, zanieczyszczeń i powstania drobnych uszkodzeń mechanicznych. Szczególnie destrukcyjne okazało się działanie światła, które wywołało reakcje, skutkujące zmianą barw, płowieniem oraz osłabieniem włókien tkanin i nici. Pierwotna intensywnie niebieska barwa jednej z użytych tkanin zachowała się tylko w miejscach nienarażonych na bezpośrednie działanie światła; w pozostałych przeszła w barwę szaro-ugrową (patrz: fot.). Właściwości absorpcyjne tkanin, z których wykonano płat, sprzyjały wnikaniu do wnętrza struktury włókien zanieczyszczeń powierzchniowych i przyspieszyły ich degradację. Na całej powierzchni sztandaru powstały pofalowania i liczne zagniecenia, przekształcające się w przetarcia, spękania i wykruszenia włókien. Dawne naprawy, przeszycia i cerowania nie spełniały swojej funkcji, powodując powstanie zmarszczeń wokół szwów, nowe wykruszenia oraz przemieszczenia luźnych fragmentów i nitek tkaniny zabytkowej. Na bawełnianej podszewce zaobserwowano liczne zagniece­nia, plamy, zacieki i przebarwienia. W zagięciach tkanin przy szwach odnaleziono kokony moli, kurz i pyły tkaninowe.

Głównym celem prac konserwatorskich było zabezpieczenie zabytkowej tkaniny przed dalszą degradacją, wzmocnienie jej i przywrócenie w miarę możliwości walorów estetycznych obiektu. W wyniku podjętych działań usunięto deformacje i zabrudzenia, metodą klejenia i szycia wzmocniono tkaniny sztandaru na podłożu z naturalnego jedwabiu, uzupełniono ubytki wierzchniej tkaniny jedwabiem, dostosowanym do barwy oryginału oraz uzupełniono ubytki haftu, liczne zwłaszcza przy wizerunku Matki Boskiej (patrz: fot.).

Choć o samej 76 Zagłębiowskiej Drużynie Harcerzy im. ks. Józefa Poniatowskiego w Zagórzu zachowało się niewiele informacji, to prace konserwatorskie nad jej sztandarem przyniosły nam kilka niespodzianek. Drużyna wywodziła się najprawdopodobniej z 9 Męskiej Drużyny im. J. Poniatowskiego, założonej w 1913 r. Z pewnością funkcjonowała w połowie lat 30-tych XX w. W kwietniu 1934 r. 76 ZDH zaprezentowała swoją kronikę na wystawie zorganizowanej przez 39 ZDH w Gołonogu, a latem wraz z 48 ZDH z Zagórza wyjechała na obóz harcerski do Centurii. Drużyna borykała się z problemami kadrowymi, w 1935 r. jej pracę wspierali instruktorzy 20 ZDH. Losy środowiska w okresie II wojny światowej pozostają nieznane, zaś do informacji o powojennych dziejach drużyny dotarliśmy podczas konserwacji sztandaru.

Domniemany rodowód drużyny, zły stan zachowania obiektu, najprawdopodobniej nieznane nam ustne przekazy, zasugerował "znalazcom", że znak powstał w 1917 r., o czym też informowała w 2019 r. lokalna prasa. W momencie przyjęcia obiektu do muzeum jego datację z uwagi na, wizerunek krzyża nawiązujący do wczesnych wzorów odznaki, przesunęliśmy na okres 20-lecia międzywojennego. Po rozpruciu płata sztandaru okazało się, że między jego warstwy została wszyta swoista metryczka. Był to odcięty podczas tworzenia sztandaru fragment płótna z obrazu olejnego, przedstawiającego św. Jerzego, a stanowiącego centralną część głównej strony płata. Na wspomnianym fragmencie znalazła się - częściowo zachowana - sygnatura autora obrazu oraz informacja o twórcach sztandaru (patrz: fot.). Okazało się, iż ów znak powstał wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. Wykonanie go zajęło zaledwie trzy dni: od 6 do 8 czerwca 1946 r. Jego projektantem i twórcą był ówczesny drużynowy 76 ZDH - HR Zdzisław Henryk Kulesza, pracujący przy pomocy Eleonory Woźniczkowej, jej syna Jerzego, Marii Guzikowej i jej córki Teodozji. Obraz na płacie wedle sygnatury autora jest jednak starszy - najprawdopodobniej został ukończony 5 marca 1939 r. Pierwotnie zbyt duży wizerunek patrona harcerzy - Św. Jerzego na koniu walczącego ze smokiem - został przycięty do rozmiaru dobrze komponującego się z całością płata. Fragment tła obrazu z widokiem zamku, który twórcy sztandaru uznali za wart zachowania, został wycięty, umiejętnie dopasowany do całości i doszyty.

Sztandar nie posłużył drużynie z Zagórza zbyt długo... Zapewne już w 1949 r. został ukryty przed ówczesnymi władzami i w ten sposób uchroniony przed konfiskatą. O sposobie i co najmniej jednym z miejsc jego zdeponowania mogą świadczyć ślady ciasnego złożenia - liczne załamania, przetarcia i ubytki tkanin, jak również znaczne uszkodzenia warstwy malarskiej oraz silne zabrudzenie kurzem i fragmentami zboża, stwierdzone podczas oględzin. W 2017 r. płat został odnaleziony na terenie kościoła pw. św. Joachima w Sosnowcu przez ówczesnego proboszcza tamtejszej parafii i za pośrednictwem dh. Alicji Chorąży przekazany do Muzeum Harcerstwa w Warszawie, a od wiosny 2022 r. poddany zabiegom konserwatorskim. Konserwacją tkaniny sztandaru zajęła się p. Barbara Basiewicz - na naszym kanale YouTube zamieściliśmy krótki wywiad z p. Barbarą - a konserwacją obrazu olejnego p. Zofia Datko - tu znajduje się relacja fotograficzna wykonana podczas zabiegów konserwatorskich.

Druhny i Druhowie, Szanowni Państwo,

29 listopada 2022 r. odszedł na Wieczną Wartę Druh Michał Andrzej Szewczyk - wolontariusz Muzeum Harcerstwa w Warszawie, nasz Kolega i Przyjaciel. Długoletni harcerz 88 Szczepu WDHiZ "Rodło". Fotograf, dziennikarz i realizator dźwięku. Niezwykły pasjonat i popularyzator historii. Był zawsze pogodny, pomocny i niezwykle skromny. Do ostatnich chwil dzielnie walczył z chorobą...

Z pożegnalnym Czuwaj!

Zespół Muzeum Harcerstwa w Warszawie

Czy wiesz, że i Ty jesteś częścią historii harcerstwa?

A może Interesujesz się historią i chcesz dołączyć do zespołu zajmującego się jej zachowaniem dla przyszłych pokoleń oraz poznać "od podszewki" pracę współczesnego muzealnika? A - przy tym - chętnie zajmujesz się prostą obróbką cyfrową plików lub skanowaniem albo jesteś miłośnikiem starej prasy i literatury harcerskiej?

To propozycja specjalnie dla Ciebie.

Szukamy osób, które mają smykałkę do obsługi CMS, prostych baz danych lub skanerów. Nie musisz być jeszcze mistrzem, my pomożemy Ci w osiągnieciu tego poziomu!

 Jeśli potrafisz w podstawowym zakresie obsługiwać CMS i/lub znasz się na prostej obróbce plików graficznych (konwertowanie i kompresja plików, kadrowanie), to nie ruszając się z domu możesz poznać tajniki działalności MH w sieci i zostać częścią zespołu Muzeum Harcerstwa w Warszawie.

 Jeśli potrafisz obsługiwać skaner, a obcowanie z zabytkami sprawia Ci satysfakcję, jak też możesz dojeżdżać do naszej siedziby przy ul. M. Konopnickiej 6 w Warszawie, stworzymy Ci szansę na poznanie tajników działalności naszej placówki!

 Więcej w ogłoszeniu:

https://zhp.pl/2022/nabor-do-muzeum-harcerstwa-w-warszawie/

Informujemy, że w sierpniu Biblioteka Muzeum Harcerstwa będzie zamknięta. Jednocześnie godziny pracy biura ulegną zmianie w tym okresie.

Dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego, otrzymanemu w ramach programu "WSPIERANIE DZIAŁAŃ MUZEALNYCH 2022", Muzeum Harcerstwa w Warszawie rozpoczyna realizację zadania "Tkanina zabytkowa i malarstwo - konserwacja harcerskich sztandarów z okresu dwudziestolecia międzywojennego". 

W ręce najlepszych konserwatorów trafiły właśnie dwa sztandary: 

I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Wł. Czarnieckiego w Irenie (nr inw. MH/429/1/ZG) oraz 76 Zagłębiowskiej Drużyny Harcerzy im. Ks. Józefa Poniatowskiego w Zagórzu (nr inw. MH/392/ZG) - jednostek, działających na terenie dzisiejszych: Chorągwi Podkarpackiej ZHP i Chorągwi Lubelskiej ZHP.